Istnieje cała skala parametrów, według których klasyfikuje się wulkany i erupcje wulkaniczne. Nie chodzi wyłącznie o kształt i budowę wulkanu. Niektóre wulkany powstają podczas jednej erupcji (monogenetyczne), a inne podczas wielu wybuchów (poligenetyczne). Zależnie od charakteru erupcji naukowcy rozróżniają wulkany eksplozywne, które wyrzucają ogromne ilości nagromadzonego gazu, oraz ciche i spokojne wulkany lawowe (efuzywne), które charakteryzują się wylewami lawy.
MAAR (krater eksplozywny)
Przykłady: LaacherSee (Niemcy), Ukinrek Maars (Alaska)
Maary powstają podczas erupcji hydrowulkanicznych, w których dużą rolę odgrywa woda podziemna lub powierzchniowa. W tym przypadku chodzi o erupcję freatomagmatyczną, podczas której gorąca magma wchodzi w kontakt z zimną wodą podziemną. Erupcja freatomagmatyczna nazywana jest wilgotnym wariantem erupcji strombolskiej, której towarzyszą wystrzały lawy z krateru i jej opadanie na zbocza wulkanu. W wyniku kontaktu z wodą te wybuchy są o wiele silniejsze od suchej wersji strombolskiej i należą do erupcji z największą miarą eksplozywności.
JEDEN WYBUCH I KONIEC!
Para, która powstaje podczas kontaktu magmy z wodą generuje ogromne ciśnienie na powierzchnię. Gdy przekroczy określoną granicę, dochodzi do eksplozji, która likwiduje napięcia i rozrzuca rozerwaną masę skalną. Zazwyczaj jest to jedyna erupcja, która nigdy nie powtarza się dwa razy w tym samym miejscu. W wyniku erupcji powstaje płytki krater z płaskim dnem, który miewa średnicę od 1 do 200 m, i niską krawędzią do 20 m. Zazwyczaj maar jest zalany wodą i tworzy okrągłe jeziora. W Europie wiele jezior maarowych występuje w południowej części pasma górskiego Eifel w Niemczech zachodnich. Najbardziej znane jest jezioro Laacher See. Do najnowszych ukształtowań tego typu należy Ukinrek Maars na Alasce, który powstał podczas dziesięciodniowej erupcji w 1977 r.
WULKAN PODMORSKI
Przykłady: Kolumbo (Grecja)
Najwidoczniejsze i najlepiej zbadane są wulkany lądowe. Mimo to o wiele aktywniejsze są wulkany które powstają w pęknięciach skorupy ziemskiej na morskim dnie, zazwyczaj w miejscach, gdzie stykają się płyty litosferyczne, tworząc grzbiety oceaniczne. Szacuje się, że 75% magmy, wyrzucanej przez wulkany w ciągu roku, pochodzi właśnie z wulkanów podmorskich. Większość z nich znajduje się na głębokości kilku kilometrów, co powoduje specyficzne erupcje. W wyniku oddziaływania wody magma stygnie szybciej niż na powierzchni, tworzy się twarda otoczka i powstaje lawa poduszkowa. Lawa często zmienia się w szkło wulkaniczne. Wygasłe wulkany często tworzą podmorskie góry. Na Ziemi istnieje ok. 30 tys. gór podmorskich, a zbadano zaledwie kilka procent z nich. Niewiele wulkanów podmorskich eksploduje na małych głębokościach. W takim przypadku wulkan może jednak wyrzucić chmurę piroklastyczną do atmosfery. Przykładem jest podmorski wulkan Kolumbo w Morzu Egejskim, który eksplodował w 1650 r. i spowodował śmierć 70 osób na pobliskiej wyspie Santorini.
STRATOWULKAN
Przykłady: Wezuwiusz (Włochy), Stromboli (Włochy), Kilimandżaro (Tanzania), Fuji (Japonia)
Typowymi wulkanami A stożkowymi ze stromymi zboczami są stratowulkany. Mogą mieć nawet kilka tysięcy metrów wysokości. Są zbudowane z warstw zastygłej lawy, tefry, pumeksu i popiołu wulkanicznego. Powstają na styku płyt tektonicznych, gdy jedna płyta wsunie się pod drugą (strefy subdukcyjne). W tych miejscach powstają całe pasma stratowulkanów. Charakteryzują się regularnymi erupcjami eksplozywnymi, które prawie zawsze są bardzo destrukcyjne. Wszystko przez stwardniałą magmę, która uniemożliwia wydostawanie się gazów wulkanicznych. Wewnętrzne ciśnienie narasta i po przekroczeniu określonej granicy dochodzi do uwolnienia gazów w niszczącej eksplozji, tzw. typu Pliniusza. Podczas wybuchu do atmosfery wydostaje się ogromna ilość materiału i gazów, które mogą wznieść się na wysokość kilkudziesięciu kilometrów.
POMPEJE I KRAKATAU JAKO OSTRZEŻENIE!
Właśnie tym typem erupcji w 79 r. eksplodował Wezuwiusz. Pod grubą warstwą gorącego popiołu pogrzebał Pompeje i Herkulanum. Do ofiar należał również rzymski biolog Pliniusz Starszy (2379), który ją opisał. Właśnie jego imię nosi ten typ erupcji. Jednak jeszcze bardziej destrukcyjną jest erupcja typu peleańskiego, która otrzymała nazwę po wybuchu strato-wulkanu Montagne Pelee na Martynice w 1902 r. W tym przypadku gazy wulkaniczne powoli wypychają czopujący materiał. Nagromadzone ciśnienie sprawia, że wulkan eksploduje jeszcze silniej. Popiół i kawałki gorącej lawy są wystrzeliwane do atmosfery, a po zboczach przetaczają się gorący popiół i lawa. Podczas tego typu erupcji 24 sierpnia 1883 r. stratowulkan Krakatau nie zdołał wypchnąć całego czopa co doprowadziło do eksplozji praktycznie całej wyspy.
STROMBOLI CHCE BYĆ EFEKTOWNY?
Typ wulkaniański nosi nazwę włoskiego Vulcano. Jest to eksplozywny typ erupcji, podczas której wyrzucana jest bardzo lepka magma z wysoką zawartością gazów. Nie mają ujścia przez powstałe czopy wulkaniczne. Magma wydostaje się z krateru w dłuższych, powtarzających się interwałach. Zazwyczaj ma postać prądów piroklastycznych, prądy lawowe są o wiele rzadsze. Najmniej niebezpiecznym typem erupcji jest typ strombolski. Otrzymał nazwę po włoskim wulkanie Stromboli. Nie miewa katastroficznych skutków, ale jest bardzo widowiskowy. Gorąca lawa jest wyrzucana na dużą wysokość, po czym opada z powrotem do krateru.
WULKAN i SUBGLACJALNY
Przykłady: Grimsvótn, Eyjafjallajókull, Katla (Islandia)
Inną formą wulkanu podwodnego jest wulkan subglacjalny. W tym przypadku woda występuje pod postacią lodowca, zakrywającego całe ognisko erupcji, krater lub kalderę wulkanu. Podczas erupcji ciepło z magmy roztapia pokrywę lodową, zimna woda szybko ochładza magmę i powstaje lawa poduszkowa podobna do tej z wulkanów podwodnych. Wulkany subglacjalne mają charakterystyczny kształt, który jest wynikiem oddziaływania masy lodowej. Dochodzi do spłaszczenia czubka i bocznych ścian stożka.
SKĄD SIĘ BIORĄ POWODZIE?
Wulkany subglacjalne są typowe dla Islandii i Antarktydy. Ponieważ rozpuszczają lodowce, często powodują powodzie glacjalne, np. podczas erupcji wulkanu Grimsvótn pod lodowcem Vatnajókull w 1996 r. jokulhlaup zniszczyła obszar o powierzchni 270 km2. Para wodna bierze udział w powstaniu ogromnej chmury popiołu wulkanicznego, składającego się z lekkiej tefry. Byliśmy tego świadkiem podczas wybuchu innego islandzkiego wulkanu Eyjafjallajókull, który w 2010 r. spowodował zamknięcie ruchu lotniczego nad prawie całą Europą.
STOŻEK ŻUŻLOWY
Przykłady: Paricutin (Meksyk), PlTu O'o (Hawaje), Kostakan (Rosja), Hverfjall (Islandia)
Stożek żużlowy to typ małego wulkanu osiągającego wysokość 200-300 m. Jest to najczęstszy typ aktywności wulkanicznej na Ziemi. Popiół wulkaniczny i żużel, powstający przy fragmentacji magmy, tworzą albo samodzielne pola lawowe, albo tworzą pasożytnicze wulkany na większych wulkanach. Ponieważ popiół wulkaniczny szybko stygnie, nie opada daleko od miejsca erupcji i dość szybko wytwarza stożek o stromych zboczach i z miskowatym kraterem na szczycie. Oprócz stożka mogą mieć kształt podkowy, gdy jedna ze ścian zostąje zniszczona przez prąd lawy. Stożki żużlowe występują na całym świecie.
WULKAN ROSNĄCY NA NASZYCH OCZACH
Pole wulkaniczne stożków żużlowych możemy znaleźć na pogórzu Eifel w Niemczech i w południowej Kalifornii. Pasożytnicze stożki żużlowe znajdują się również na Etnie i Stromboli we Włoszech oraz na Manna Loa na Hawajach. Jednym z najlepiej zbadanych stożków żużlowych jest Paricutin, znajdujący się w meksykańskim pasie wulkanicznym na południowym wschodzie Meksyku w stanie Michoacan. Powstał w 1943 r. w wyniku wybuchu na środku pola kukurydzy niedaleko wioski Paricutin. W ciągu jednego roku osiągnął wysokość 336 m, a do 1952 r., gdy miała miejsce ostatnia erupcja, osiągnął wysokość 424 m. Zajmuje ok. 25 km2. Dzięki temu, że geolodzy mogli obserwować jego powstawanie od samego początku, = zyskali cenne dane na temat wulkanizmu, ’ które pomogły przepowiadać zachowania wulkanów.
WULKAN TARCZOWY
Przykłady: Mauna Loa (Hawaje), Skjaldbreidur (Islandia), Cerro Azul (Galapagos)
Wulkany tarczowe otrzymały swoją nazwę na podstawie kształtu odwróconej tarczy. Te płaskie wulkany mają ogromną powierzchnię i małe nachylenie zboczy z lawy rozlewającej się z głównej kaldery lub kilku pęknięć. Bazaltowa (zasadowa) lawa, wypływająca z tych wulkanów, pochodzi z dużych głębokości. Ma niską zawartość di-tlenku krzemu i charakteryzuje się bardzo niską lepkością i dużą prędkością płynięcia. Dzięki temu średnica podstawy tych wulkanów może liczyć nawet kilkaset kilometrów, podczas gdy ich wysokość jest zazwyczaj dwa razy mniejsza od szerokości.
NAJWIĘKSZE I NAJAKTYWNIEJSZE SĄ WULKANY HAWAJSKIE
Na Ziemi wulkany tarczowe występują głównie na plamach gorąca, gdzie występuje energia geotermalna, która wypycha magmę na powierzchnię. Najrozleglejsze wulkany tarczowe leżą na Hawajach. Składają się z tysięcy kilometrów sześciennych materiału. Największy z nich, a równocześnie największy i najaktywniejszy wulkan tarczowy na świecie to Manna Loa. Jego podstawa ma 120 km średnicy, a wysokość od dna morskiego do szczytu wynosi 9170 m. Innym rodzajem wulkanów tarczowych są wulkany islandzkie, które składają się maksymalnie z 15 km3 magmy. Trzeci typ występuje na wyspach Galapagos. Ten rodzaj charakteryzuje się większym nachyleniem zboczy (aż 10°) i ogromnymi i głębokimi kalderami.
PIERŚCIEŃ TUFOWY
Przykłady: Surtsey (Islandia), Diamond Head (Hawaje), Caldera Blanca (Wyspy Kanaryjskie)
Pierścienie tufowe są krewnymi maarów i stożków żużlowych. Powstają podczas erupcji hydrowulkanicznej, w której ważną rolę odgrywa woda podziemna lub powierzchniowa. W tym przypadku jest to erupcja freatomagmatyczna, która występuje w ok. 8,8% przypadków erupcji. Podczas kontaktu z magmą woda natychmiast zmienia się w parę wodną, która się rozszerza i eksploduje. Dochodzi do fragmentacji magmy, z której powstaje popiół wulkaniczny. Tworzy on płytkie depresje w kształcie pierścienia o niskich krawędziach, składających się z wyrzuconych skał. Zazwyczaj mają poniżej 50 m wysokości.
ZAZWYCZAJ WYSTĘPUJE NA PŁYCIZNACH
Pierścienie tufowe powstają zazwyczaj na płyciznach. Przykładem takiej erupcji jest powstanie wyspy wulkanicznej Surtsey, która leży ok. 32 km od południowych wybrzeży Islandii. Powstała podczas erupcji wulkanicznych w 1963 r. Z tego powodu ten typ erupcji nazywany jest również typem surtsejskim. Może wystąpić także na lądzie, gdy gorąca magma natrafi na wodę podpowierzchniową. Gdy cała woda się wyczerpie lub osadzony materiał zagrodzi jej dostęp do centrum erupcji, ten typ wybuchu może zmienić się na wylewny lub strombolski.
Komentarze
0 comment